Navigation

Из этнографии и фольклора Кударинских бурят

Error message

  • Deprecated function: implode(): Passing glue string after array is deprecated. Swap the parameters in drupal_get_feeds() (line 394 of /home/fr1346/public_html/includes/common.inc).
  • Deprecated function: The each() function is deprecated. This message will be suppressed on further calls in menu_set_active_trail() (line 2405 of /home/fr1346/public_html/includes/menu.inc).

Записано С.М. Бабушкиным, студентом 4-го курса историко-филологического факультета БГПИ им. Д. Банзарова, в 1970-м году по заданию бурятского филиала СО АН СССР.

СТРАНИЦЫ ИЗ ЭТНОГРАФИИ

Особенностью духовной жизни кударинских бурят, которые вместе со всеми российскими народами давно приобщены к достижениям современной цивилизации, является то, что они единственная небольшая группа, насчитывающая около шести тысяч человек в Кабанском районе и примерно столько же в других населенных пунктах республики, сохранившая в области вероисповедания приверженность древнейшей религии - шаманизму, несмотря на влияние в течение веков как буддизма, так и христианства. Эта религия все годы советской власти в республике функционировала только у кударинских бурят, а если указать географически точно - в четырех селах Кабанского района: в Ранжурово, Корсаково, Хандале, Дулане. В других местах по всему Забайкалью с восемнадцатого века победил буддизм, но в последние два десятилетия, то есть в постсоветский период, шаманизм бурно возрождается в самых разных местах Восточной Сибири. В данной главе наиболее ценным для науки, как отмечали ученые Бурятского научного центра, являются тексты шаманских призываний, которые зафиксированы мною от наиболее знающих исполнителей религиозных обрядов.

***

Записано 10 июля 1970 года в селе Ранжурово Кабанского района от Васильева Ивана Прокопьевича, 1887 г.р., пенсионера, представителя рода Абзай. Многие тексты призываний характерны не только для нашего села, они являются общими для всех кударинских бурят, то есть для населения названных выше четырех сел. Многие кударинцы ныне проживают в других населенных пунктах Республики Бурятия, главным образом, в Улан-Удэ, но стараются строго соблюдать свои религиозные традиции.

Великие шаманы — хозяева «эзэд»
(Тойроhон буудалнууд)

«Буудалнууд» — это самые крупные божества - хозяева, которым до сих пор молятся буряты Кабанского района. По преданиям, это хозяева всей нашей бурятской земли. Начинают призывания с обращения хозяину Фофонова, затем хозяевам Елани, Тугны, Посольска, Ильинки, г.Улан- Удэ, Базара, Кяхты.

Затем переходят к хозяевам северной стороны Байкала. Это хозяева Тунки, Ангары, Иркутска, земель восточных от Иркутска, Ольхона и т.д. Этим богам молятся почти все верующие буряты раз в два-три года. Молебны совершают один или два, знающих текст призывания, старика. Нужно около 1,5 литра водки не оскверненной, масло, молоко кипяченое, чай. Ниже пойдет текст призываний.

Эбэрэ долоон дошхон буудалнууд (южные хозяева)

Хозяину Фофонова:

Юhэн сагаан хэлэнгэйн
Эсин дунда
Ехэ дайдын хушуун дээр
Хаан дорогтын хубуун
Бурхаар хуйрдаа.

Хонгор ехэ зула
Буудалаар буужа

Хозяину Елани, Тугны:

Хун шубуун гарбали
Хори монгол удхатай
Хажуудха ханинь
Хаан ехэ нухэрынь

Иван Тимофей мангад
Хойшоо нюуртай
Худари дайдаяа эзэлжэ хуйрдабаа.

Хозяину Елани:

Хун сагаан ноён
Самбируу сагаан хатан.

Хозяину Тугны:

Тугнэйн эжэн
Туб сагаан ноён
Тугтөөр сагаан хатан

Хозяину Посольска:

Ундэр Посольско hуудалтай
Ургэн далай сэльдеэтэй
Хан добуун hуудалтай
Хотигор Посольско гуйдэлтэй.
Хашхи тургэн баабай
Хажуудха нухэрынь
Донской ехэ хасаг.

Хозяину Ильинки:

Заимхайн эжэн
Дэгээ ехэ мэргэн
Урдабиин удха
Монгол гарбальтай
Хун шубуун.

Хозяину гор Мандрик:

Харааса хабсагайн эзэн
Хун шубуун гарбальтай
Гэгээ ехэ мэргэн баабай.

Хозяину города:

Городой эжэн,
Удэйн эжэн,
Губээри эжэн
Гун сагаан ноён.

Хозяину базара:

Базаарай эжэн
Баян сагаан ноён
Удэйн эжэн
Уен сагаан ноён
Улэн сагаан хатан
Буудалаар бужа
Бурхаар хуйрдаан
Гун сагаан губеэр дээрэ
Баян сагаан базаар дээрэ
Хун шубуун гарбальтай
Хори монгол удхатай
Буудалар бужа
Бурхаар хуйрдаан.

Хозяину Кяхты:

Сэлмэг сагаан ноён
Самбируу сагаан хатан
Хун шубуун гарбальтай
Хори монгол удхатай.

Арын арбан халха (десять северных хозяев)

Хозяину Тунки:

  1. Ундэр Тунхэн hуудалтай
    Ургэн далай сэльдеэтэй,
    Заяабар тэндирын хубуун
    Буха ноён баабай
    Будан хатан эзии
  2. Сад мунгэн эбэрээрээ
    Ундэр тэнгэри гэрдээгээ
    Сэнхир мунгэн туруугаараа
    Улгэн дайдаяа hабаржа бууба
    Холын дайдаан
    Буусиргаяа зосёожо ерэбэ
    Хорин хараан газараан
    Суусиргаяа зосёожо бууба.
    Хухеэн гурбан мондоргоёо
    Оно гарасар хиилэбэ
    Гушан hайхан туруугаа
    Хуурайлтарнь гуйбэ.
    Заяабар тэнгэриин хубуун
    Буха ноён баабай
    Будан хатан эзии.
    Арайба ехэ эбэртэйт
    Анжалаг ехэ бойногтойт
    Ная алда дуртэйт1
  3. Найма алда hартабшатайт2
    Буха ноен баабай
    Будан хатан эзи
    Буха ноени басаган
    Хаан хунэй басаган
  4. Хаалюут хунэй бэри
    Эрхэ мунгэн тайжа
    Альганай зэргээн торгоороо
    Ара энгэрээ таталайш
    Хормойн зэргээн торгоороо
    Хойто энгэрээ зосёожо
    Хаан хунэй басаган
    Халюут хунэй бэри.
    Хаан хунэй хурьгэн
    Хаалюут хунэй хубуун
    Шара соохор моритой
    Шанга тургэн бэшээшэ
    Эмниг соохор моритой
    Эрид тургэн бэшээшэ
    Арбан hайхан хургаяа
    Сааруун дундаа шэнээжэ
    Алаг hайхан нюдэеэ
    Сааруун дээрээ бурлуулээ
    Хаалюут хунэй хубуун
    Эрэл номгон хаанай хубуун
    Шаралдай ноён баабай.
 
Хозяину Ангары:

Ангарайн эжэн
Ама сагаан ноён
Андир сагаан хатан
Шугуй hайтай Ангар hууритай
Шулуу hайтай Ангар сэльдеэтэй.

Идын эжэн
Хэрмэшэ ехэ ноён
Хэрээшэ ехэ хатан
Ундэр Идэ hуудалтай
Ургэн эреэшхэ гуйдэлтэй.

Хозяину Иркутска:

  1. Ирхууе эжэн
    Эльбэд сагаан ноён
    Турайн эжэн
    Тулма сагаан ноён
  2. Губеэрэ эжэн
    Гун сагаан ноён
  3. Базара эжэн
    Баян сагаан ноён
    Арбан гурбан собоороо
    Алдаагуй удхалжа
  4. Хорин гурбан собоороо
    Хоридоогуй удхална.

Хозяину земель восточнее Иркутска:

Хухэ толгой
Хуртэн баабай
Боро толгой
Боршон баабай
Хашаая эзэн
Хаан дошхон баабай
Ундэр хашаа hуудалтай
Ургэн далай сэлдеэтэй

Хозяину местности "Шоро":

(расположена местность напротив устья Селенги, на северной стороне Байкала)

Гурбан толгой шорот
Хара далай сэльдеэтэй
Хун шубуун гарьбальтан
Хори монгол удхатай
Гушан толгой хаадай
Гурбан толгой булаг
Амни хубуун Барлаг
Суутайн басаган
Нялхан төөдэй
Хаан ехэ буудалда хайраарнь
Эзэн ехэ буудалда
Эльгээрнь хургэнэ
Айжа байжа амалнабди
Эшэжэ байжа нюурланабди

Хозяину рода Абзай:

Ута мунгэн аргали
Бортойн хубуун hойлонго
Ноёнсойн хубуун
Ноён таа ахай
Ябаан газартаа яргалтай
Зоряан газартаа золтой
Эжэмээн эзэн
Угалгай мэргэн Хомхой Зааран
Сармайн эжэн
Саб сагаан ноён
Хэрмээн эжэн
Хэб сагаан ноён
Ном Ойхон hуудалтай
Нарин далай сэльдеэтэй
Хаан хуртын хубуун
Хаата ноён баабай (ойхон)

Хуреэлхэеэ hанахадаа
Уhан хуреэ хуреэлээш,
Хумэлхэеэ hанахадаа
Шулуун хумэ хумэлөөш,
Адуулхаяа hанахадаа
Буга адуу адуулааш
Хубуулхэеэ hанахадаа
Шубуун хубуу хубуулээш.

Этим богам кударинские буряты проводят молебны с незапамятных времен, данная традиция не прекращалась и в советское время, потому представленные выше записи датируются 1970-м годом. В последний раз проведение молебна «Тойроhон буудалнуудта» я наблюдал в Ранжурово в августе 2006 года; обряд выполнял Верховный Шаман Бурятии, наш земляк Леонтий Абзаевич Борбоев. Значит, эти традиции не прервались, и будут жить долго, так как сегодня мы видим возрождение в России всех религий и в том числе шаманизма. Последний возрождается особенно бурно.

Для исполнения обряда «Тойроhон буудалнуудта» нужны: четыре бутылки водки (можно брать в «чекушках» по 125 гр.), молоко, беленый чай, топленое масло. Обычно выходят на улицу, редко брызгают дома через дымоход «урхөөр», в городских квартирах открывают форточку и через нее угощают богов. Читающие молитвы на улице смотрят в ту сторону, где жил бог-буудал (т.е. буудал бурхан или хозяин той или иной местности). Например, произнося молитвы хозяину Тунки, смотрят на запад, хозяину Ольхона - на север, хозяину города Улан - Удэ - смотрят на юг, т.е. по ходу молебна поворачиваются по кругу, отсюда название «Тойроhон (тойраан на кударинском диалекте) буудалнууд или кругом буудалнууд». Для выполнения обряда на улицу чаще выходят четыре человека: основной шаман держит в левой руке кружку с молоком, а в правой - блюдце с несколькими каплями молока; второй - блюдце с водкой; третий - с беленым чаем, а четвертый - тот, кто заказал молебен, за кого молятся. Этот человек сидит на земле или чаще на низком стульчике и чайной ложкой бросает кусочки топленого масла огню (на конце горящей головешки). В целом молебен занимает три – четыре часа, включая обряд «шабараа ууха», т.е. допивать остатки, после того как основную часть водки отдали богам. При «шабараа ууха» садятся за стол не только те, кто молился на улице, но и все взрослые члены семьи. Во время чаепития ведутся разговоры по истории шаманизма, хороший знающий шаман должен рассказать две - три легенды о тех богах, которым сегодня молился. В конце чаепития шаман говорит семье благопожелания и открывает дверь (уудэ тайлаха), разрешая людям выходить. Все тексты молебна и благопожелания произносятся наизусть, значит, шаман не может быть пьяным.

В представленных выше текстах названы имена хозяев мест, названия самих местностей и водоёмов (рек), что расположены или протекают в этом районе, где жил тот или иной «эзэн», названы основные дела, которые совершил хозяин «эзэн» этого района этнической Бурятии. После того как назовут больших богов «эзэд» обычно идут четыре строки, оберегающие молящихся от гнева или неудовольствия того или иного бога. Только после этого приступают к строкам, называющим того, кто является организатором молебна (молится) и о чем он (она) просит. Эти строки обычно начинаются словами:

Мургэлэ эзэн сол дээрээ (имя рода)
Сохоб нэрэнь (имя организатора молебна).

Сильные боги на реке Зулхэ или Хара хонитон

  1. Шубуун ехэ ноёд
    Шодой ехэ бургэд
    Зулхэйн буудал
    Зулхэ ноёд
    Ундэр Зулхэ буудалтай
    Ургэн далай сэльдеэтэй
    Сээжээр тулама
    Сэсэн бухэ
  2. Сэмгээр тулама
    Маяа бухэ,
  3. Хабаяа ехэдэ
    Хандаган дайдада хуйрлаабди,
    Хушэнэй ехэдэ
    Хунэй дайдада хуйрдалайбди
    Сол дээрэ Шоно
    Сохоб нэрэ Сергей
    Хэлхэйдым хэлэ залга,
    Халгайдам гар залга,
  4. Хари газарта халха боло
    Холо газарта ээлгэ боло.
    Ухэрэ хубуун Альмай ехэ ноён баабай
    Альдай ехэ хатан теедэй

При произношении призываний этим великим шаманам старики всегда держат в бокале водку и понемногу капают (дуhаана). Про них не каждый расскажет, да и мало людей знают тексты этих призываний.

Деление по родам и призывания

Деление по родам (кость-яhан,уг) бурят с.Ранжурово.

Записано 13.07.1970 г. от Николаева Морхона Дархановича, род. в 1910 г., бригадира полеводческой бригады, образование два класса.
В селе Ранжурово Кабанского района живут буряты восьми родов.

1. Шоно-ехэ шоно, бага шоно.
2. Хайтал-Хайр дээрэ олдоhон (вышли из Монголии).
3. Олзон (дархашуул)
4. Алгуй - жили на территории Якутии
5. Хурамша - из этого рода осталось всего две семьи. Он близок к роду Алгуй и разные обряды проводят вместе.
6. Абзай - один из самых древних и больших родов. В начале формирования род был тесно связан с родом Шоно.
7. Нохой ураг - разделился на две самостоятельные группы (первая вышла из Монголии).
8. Нохой ураг - эта группа издавна жила в Часовено.
9. Балтай - не осталось никого в Ранжурово.

Записано в июле 1970 года от Васильева Ивана Прокопьевича,1887 г.р.

Роды Шоно и Абзай

Шоно был отцом семейства, жил около 25 поколений назад, считая с 1970 года. Кто был до него неизвестно. У него родились два сына, которые возглавляли свои половины рода. Поэтому различают «ехэ шоно» и «бага шоно», но род в основном сохранился как единый. При жизни сам Шоно не имел большой власти и род как таковой полностью не был оформлен. Власть появилась во времена сыновей Шоно.

В это время роды Шоно и Абзай жили на реках Зулхэ, Яхад, Ходонсо. Особым почетом пользовался среди народа потомок Абзай, знающий шаман Бордойн хубуун hойлонго (hойлонго сын Бордоя).

Однажды этот шаман стал сильно молиться и во время молитвы говорить о том, что в их места идут несметные силы русских. Неизвестное войско поручили встретить силачу рода Абзай. Силач с луком выступил против корабля русских, а простой народ бежал в леса. Силач, увидев корабль русских, остановился на значительном расстоянии. Раздался выстрел, и пуля застряла в зубах у силача. Силач выколупал пулю изо рта и определил, что с этим войском ему не справиться. Тогда вместе с шаманом решили встретить русских как дорогих гостей.

Русские приехали устанавливать законы. Их с дорогими флагами из шерсти белок встречают: Шаман hойлонго сын Бордоя, Турахай сын Тугала, писарь Булюухэй (батрак Турахая), Барлаг сын Турахая.

Русские: мы приехали устанавливать законы, записать состав вашего населения, кто вы такие, установить размер дани и административное учреждение, которое будет здесь верховной властью. Как же назовем это учреждение?

Буряты думали, думали и не могли додуматься, как назвать новое, первое учреждение для верховной власти и решили назвать «Дума» (тупая дума - мухар дума). Отсюда пошли, говорят, все Думы вплоть до Государственной Думы. Руководителем должен был стать шаман hойлонго сын Бордоя. Но ему трудно было заниматься одновременно делами божественными и мирскими. Тогда он управление над живыми передал Шодоро сыну Шоно. Шодору привезли указ из Москвы, написанный на серебрянном слитке. После смерти Шодора указ (печать из серебра) жёны Шодора кинули в реку, говоря: «Раз не спас хозяина, кого же спасет».

Этот указ светился на дне реки 33 года.

В Думе руководили hойлонго, затем Шодор, переводчик Турахай, писарь Булюухай.

Пришло время установить границу с Монголией. Для этого с отрядом воинов едет из родов Шоно и Абзай - Барлаг сын Турахая. Для питания убили семилетнего сарлыка и высушили. Барлаг, представители других родов из Монголии долго ждут начальство из России. Пища кончилась, и собрались по жребию съесть Барлаг. Но шаман hойлонго, узнав об этом, заклинанием и призываниями погнал туда оленей, коз. Барлаг был спасен.

Сам шаман hойлонго в основном занимался посвящением других в шаманы. Отбирал души - духовное тело девяти мужчин и девяти женщин и кипятил в котле, перемешивая части тел. Те, кто мог стать шаманом, находили части своего духовного тела в котле. До нас дошла эта легенда о начале этих родов. Буряты молятся этим далеким предкам.

Призывания роду Шоно: Записано от М.Д. Николаева, 1910 г.р.

  1. Барууни ерэн хаша, юhэн буудал
    Зууни дурбэн тугэд
    Алтан шаргын туяа барижа
    Алма hарайн гэрэл барижа,
    Даб гаан дайдын hулдээр,
    Дасид гаан далайн hулдээр,
    Юhэн сагаан хэлэнгын эси барин
  2. Ехэ сагаан Хударайн
    Нюрга барин дурданабди.
    Гушан толгой хаадай
    Гурбан толгой булаг,
    Амни хубуун Барлаг,
    Суутайн басаган Нялхан төөдэй
    Дурдалгандым дуулажа
    Дуhаалгандым хуртэгты
    Мургэлытнай эжэн
  3. Шоно бухтэй (яhатай)
    Баабайн хубууд барандаа,
    Эзиин хубууд эминдээ,
    Холбоо ехэ нугаараа
    Хото ехэ айлаараа
    Хурдан сагаан хурса арси барижа,
    hарайнтнай hайн сасли,
  4. Елэйтнай ехэ сасли баринабди
    Хажуудым хани,
    Хамтым нухэр болохо
    Хари газарта халха боложо,
    Хууни газарта хушэн бололдохо
    Мартаагуй малгайда харалдаха
    Орсёогуй оройдо харалдыт
    Соог!

***

Призывания роду Абзай

Записано от Васильева Ивана Прокопьевича, 1887 г.р.

Арбан hалаа Абзай
Хорин палаа Ходонсо3
Амидын суглаае
Мухар4 дээрэ тогтоолойб
Альбинаа суглаае
Орголи5 дээрэ тогтоолойб
Хуушанай хуулиие
Ходонсо дээрэ тогтолоолойб
Юhэн бөө бөө болгоhон
Юhэн одигые одигон болгоhон
Юhэн хулэр тогооной
Бусалгаан дээрэнь байнаб
Юhэн хулэр шоройн6
Хиилэлгэн дээрэ байнаб
Юhэн бөө бөө болгоходоо
Хюхөөрнь холбоод болгобоб,
Юhэн одигые одигон болгоходоо
Хухээрэнь холбоод болгобоб.
Бордойн хубуун hойлонго
Анхан хуули Абзайда тогтоо
Хуушан хуули Ходонсодоо тогтоо.
Анхан хуулиие
Абзай дээрэ тогтоолойб
Туруундэ байгаан туухэ
Урда байгаан удха
Абзай дээрэ тогтооно,
Орголи дээрэ юhэн
Бөөе бөө болгоhон
Алта мунгэн хурта (hэлмэ)барилай
Арша мунгэн указ барилай
Туруундэ байгаан туухэ
Урда байгаан удха
Утэг нютага убгэ hамгад
Сагаа ехээр барижа,
Сасли ехээр ургаашад
Оройдо хасюун
Өортэ мануун болуужан.

Шаманские божества:

Небо и небожители
(Зууни 44 тэнгэри - это божества, охраняющие скот и птицу).
Дуурэн баян огторго
Гужэр улаан тэндир
Гужэр долоон бэтьхээ жааран
Алташа Долоон хубуун
Алхаша юhэн басаган
Дайда ехэ тугсөөртэй
Далай ехэ хиибэртэй
Тагаар дуурэн эдеэ хурайжа
Танхаараа дуурэн арси татаан.

Барууни 55 тэнгэри

Адуу заяагаан
Атаа сагаан тэнгэри,
Хубуу заяагаан
Хухэ мунхэ тэнгэри.

Всего было 99 тэнгриев. Жили эти тэнгрии, т.е. боги - богатыри, совместно. Но на одном из Сурхарбанов они поссорились. Более пожилые и спокойные отошли к западу, злые - к востоку. Ссора была из-за добычи. Это вариант ранжуровских бурят.

Галай эжэн - хозяин огня (текст призываний)

Хаан Хурмуус тэнгэриhээ буугаа
Гурба улаан дулиие
Тодхожо бууба,
Гуша улаа сусалаа
Удьхалжа бууба.
Дурбэ улаан дулиие
Тодхоожо бууба,
Душэ улаан сусалаа
Удьхалжа бууба
Галымнай эжэн
Ганхуу урайхан хатан
Туляан галай эжэн
Тумэ нюдэн заяаша,
Удьхалаан галай эжэн
Оло нюдэн заяаша
Дурбэн дулиин хойно
Тумэн ноён заяаша
Сагаадайлиин ехэ убгэн
Сантирма ехэ хатан,
Гурбан дулиин хойно
Гурбан салдан заяаша
Дурбэн дулиин хойно
Дурбэн салдан заяаша,
Унгэйн тулеэн шатаалгаан,
Улэг малаан хонин тайлгатан
Заяалган ехэ заяаша
Тэндирын тээли хубуун,
Хаан ехэ заяаша
Хазагар ехэ майлга.

Галаа тайхадаа гэрhээ гарангуйгөөр гал дээрэ, урхөөр хаядаг. Архи, зөөхэй, тоhон хэрэгтэй. Урдань хонёор мургэдэг байгаа.

Дайдын тайлган

Тайлган, посвященный хозяину Земли. Проводится летом, участвуют все роды. Нужны: водка, чай, молоко, саламат, масло и молочная пища - тараг. Раньше была обязательна белка.

Дайдын эжэн Буха ноён баабай
Дэлхэйн эжэн Дэлуутэ ноён баабай
Гахай ехэ багша
Унагай ехэ баатар хун.
Нажарай ерэхэдэ
Манай зоной ехэ мургэл хэдэгбди
Орой хамаг зоороо
Урайнай сагай ehoop
Манай зон омог
Иимэ мургэл хэжэ байдаг.
Туруундэ байхадаа
Убгэд хугшэд
Иимэ мургэл хэдэг байгаа.
Тиимэ ehoop
hуулэй зон иимэ hудэг хэнэ.
Буза туруутэ сасилга
Хуушансияа ёhoop дурданабди.

Тайлаган проходит где-нибудь за селом. Хотя нет запрета, в 1960-е годы молодежь не участвует. Приходят старики и старухи со своими малыми внучатами. В XXI веке многое изменилось, и на тайлаганы приходят значительно больше людей, в том числе и молодые.

Далайн тайлган

Тайлаган посвящен хозяину моря. Участвуют все независимо от рода, проходит летом, ежегодно. Нужны: водка, чай, масло. Раньше был обязателен заяц, сейчас делают из ткани.
(текст призываний)

  1. Далай манай мургэл
  2. Далайн эжэн Дархан ноён баабай,
    Байгал ехэ төөдэй,
    Хун далайн оёорто
    Сагаан мунгэн хунтэй
    Сасир уулайн толгойдо
    Сагаа мунгэн hабаатай
    Далайн эжэн
    Дархан ноён баабай
  3. Юhэн бэрхэ хубуутэй,
  4. Юhэн бэрхэ хубууниинь
    Юhэн сагаан хэлэнгэ.
    Хоёр бэрхэ басагатай,
    Аха ехэ басаганиинь
    Ангараяа доошонь хутэлдэг,
    Hугөө бэрхэ басаганиинь
    Зуун Ангараяа далайда табидаг
    Гурбан нюрган hуудалтай
    Гурбан Аман гуйдэлтэй.

Призывания на свадьбе (может произносить любой в момент капания — дуhаалган)

hаба ехэ болог
hapxyy уужам болог
Турээн эжэн
Туб сагаан ноён,
Найра эжэн
Налгай сагаан ноён
Турэёо бутээгаашан
Тумэр хатаагаашан.
hаба ехэ болог
hapxyy уужам болог.


О свадьбе

Турэ дээрэ турын эзэнтэй хамта Найр зугаае эжэ дурдалдадаг. Юуб гэхэдэ анхан туруушын турэ хэхэдээ Туб сагаан ноён Найр зугаае эжэ хэлэнгуй ерэhэн байгаа.

Архи турэдэ ехэ. Хунууд уугаад лэ дуу шуугуй унана. Тиихэдэнь турын эжэн: «Би ехэ буруу юумэ хэбэб», — гэжэ ойлгоод, ошожо Найра эжэ асарба. Найра эжэн ерээд дуулаба, турын зугаа татаба.

Олдоhон хубууд ёолоходо гараха
Найра арси зугаагаар гараха.

Тэрээнпээ хойшо архи уухадаа зугаа татана.

Записано 01.08.1970 г. от представителя рода Хайтал Мангутова Бадая Уладаевича, 1885 г.р., пенсионера.

Родоначальники этого рода вышли из Монголии. Этот род не связан с другими родами бурят Иркутской области. Легенда об истории рода говорит о том, что бурят Хорёодой, вышедший из Монголии, поселился в районе Хоринска. Это был молодой человек. Однажды он увидел, как с юга прилетели три лебедя и, превратившись (когда сняли птичью одежду) в девушек, стали купаться в пруду.

Хорёодой подкрался и спрятал одежду одной. Когда закончили купание, две девушки одевшись, превратились в лебедей и улетели, а третья была вынуждена остаться. Хорёодой подошел и говорит: «Почему же вы не выходите?» Девушка объяснила. Тогда Хорёодой сходил домой и принёс одежду матери. Девушка оделась, пришла с Хорёодой к нему домой и стала его женой.

Прошло много лет. У них уже было одиннадцать детей. Однажды жена говорит Хорёодою: «Дай мою птичью одежду. Куда теперь я убегу». Хорёодой принес птичью одежду. Жена одела и взмахнула крыльями. В это время Хорёодой с огня снимал котел. Когда жена полетела вверх и устремилась к дымовому отверстию, Хорёодой успел схватиться за её ноги, но не смог удержать. Руки у Хорёодой были в саже и говорят, с тех пор у лебедей ноги черные.

После того, как мать улетела, двое её младших сыновей сели на верблюда и уехали куда глаза глядят. Одна старушка нашла их на правом берегу Ангары. Малыши не знали какого рода и где их родина.

Старушка говорит:
Ахадань: «Шамайе хайр (мель) дээрэ олооб «Хайтал» гэжэ нэрэтэй болохош».
Дуудэнь: «Ши «Сэгээн» гэжэ нэрэтэй болохош»

Потомки этих братьев образовали роды Хайтал и Сэгээнэд. Хайтал живут в с.Ранжурово Кабанского района, Сэгээнэд - в селе Корсаково того же района. Есть и другой вариант, что Хайтал и Сэгээн были детьми обыкновенной женщины, но она умерла и мачеха обижала малышей. Детей нашли на берегу Ангары после того, как они убежали из дому.

Текст призываний предкам, рода Хайтал

«Сейчас в этом роду не осталось ни одного старика, который мог бы по настоящему полно помолиться даже своим предкам»,
- говорит Б.У. Мангутов и приводит нижеследующий текст:

Хунтэйн эжэн
Хутөөхэй баабай
Бадаахайн басаган
Буурай сагаан төөдэй.
Ангайн эжэн
hогоон ехэ бөө
Дайгуура басаган
hогоон ехэ одигон.
Мундайн басаган
Салим төөдэй.
hонгоодор хунэй басаган
Унеэн гармайн эжэн
Гудэгэр ехэ бөө
Гудагар ехэ одигон
Шорто нохой
Шодойхон ехэ одигон,
Шураг мунгэн хууртан
Шудхамал мунгэн указтан.


 

Записано 02.08.1970 г. от Датханова Балты Мадуевича, 1902 г. р., представителя рода Алгуй.

Род Алгуй вышел из-за Байкала
(текст призываний роду)
Худайн голо7 худамуул
Худа хаани мэргэшуул
Сээжээр тулаан сэсэн гарбальтан
Сэмгээр тулаан муяа гарбальтан.
Бугтэргэтэ булэг ушан
Нэмэргэтэ бухэ нуга.
Бурхаар бужа
Буудалаар hуйрдаан,
Алтан тагшын амуур дээгуур,
Мунгэн тагшын мур дээгуур
Унтааним hэрюулжэ
Мартааним hануулжа8.

Конкретную историю основателей рода Алгуй никто не знает. Жили первые люди этого рода на территории Якутской АССР.

Продолжение текстов призываний великих шаманов «буудалнууд» в изложении Б.М. Датханова из рода Алгуй. Нижеследующие шаманы относятся к хозяевам южного берега Байкала.

  1. Баргажанай эжэн.
    Бархан ундэр hуудалтай
    Баргажан гол сэльдеэтэй
    Саажгай ехэ ноён
    Самарта ехэ хатан
    Буудалаар бужа
    Бурхаар хуйрдаан.
  2. Сухайн эжэн (хозяин Сухая)
    Ундэр Сухай буудалтай
    Ургэн далай сэльдеэтэй
    Буудал ноён
    hуудал хатан.
  3. Дулаанай эжэн
    Ундэр дулаан hуудалтай
    Ургэн далай сэльдеэтэй
    Буудал ноён
    hуудал хатан
  4. Хозяин местности у села Ранжурово
    Хувришхын эжэн
    Буудал ноён
    hуудал хатан.
  5. Хушууни эжэн (Бараний мыс)
    Юhэн сагаан Хэлэнгэеэ
    Аман дээр хуйрдажа
    Ехэ сагаан худараяа
    Нюрган дээр хуйрдаан
    Хара хушууни доhолтор хуйрдажа
    Хара далайн шуутэр хуйрдаан
    Шэрэмхэни хубуун Буян төөбай.

Хушууни эжэн (Бараний мыс) - одно из божественных мест близ села Ранжурово. Оно расположено севернее села на расстоянии двух километров. К юго-западу от села место шамана Хувришкын эжэн. Оно тоже на расстоянии 1-2 км от села.

К югу от села есть место шаманов рода Алгуй и Олзон. Но эти шаманы не такие крупные как первые два, которые являются великими шаманами - «буудал». Но современные жители об этих местах почти не знают. Они не запретны. О них помнят только старики. В этих местах нет шаманских примеипринадлежностей. Но человеку, знающему о них, если проезжает там, лучше побрызгать, конечно, если есть чем.

Божества «Халюун мал гайтан» (вышли из 44 восточных тэнгриев)

Отец или начальник рода Буурал Балду. У этого человека было пять сыновей - братьев: Даабгир, Лазарь, Падрин, Пастух, Бахуна и его два сына Хургасай, Мухсай. Эти были большими пьяницами и дебоширами. Им молятся, когда кто-нибудь начинает систематически буянить. Иногда молятся овцой.

(Текст призываний)

  1. Унгэйн халюун малгайтан
    Ундэр каблук сабьятан
    Унгэ дээрээ ябахадаа
    Ундэр халюу малгайтан,
    Тарса9 дээрээ ябахадаа
    Табхагар халюун малгайтай,
    Кабак сооси арсиие
    Хара суураар татаашуул,
    Хухуур сооси арсиие
    Хундой суураар татаашуул.
    Хурдан мори унахадаа
    Хуугайдажа наадаашуул,
    Хурса арси уухадаа
    Хубилгажа наадаашуул.
    Хаани нэраан арсида
    Хара хорхой худхаашуул,
    Эжэни нэраан арсида
    Эреэн хорхой худхаашуул,
    Хара каблук сабхияа
  2. Харгуй дундаа хандилаашуул,
    Хара халюун малгаяа
    Кабак дундаа хаяашуул,
    Сагаан зартуу10 хаража
    Сагаан мунгэн болгаашуул,
    Улаан зартуу хаража
    Улаан мунгэн болгаашуул.
  3. Саадабинтнай удха
    Гунан хара Мухуунай
    Ухаа дааган зухлитэн11
    Хурдан мугуй минаатан12
    Эмниг дааган зухлитэн.
    Эреэ мугуй минаатан
    Саадабинтнай удха
    Аха бута абтанаан
    Шэрээхэ бухэ шэжтнаан.
    Бахуунайн хоёр
    Хургаасай Мухсай хоёр
    Холбоо модон Шэрээтэн
    Хоёр хонин тайлгатан
    Арбан гуули тарантас
    Ара шаралдай тарьюулаа.
    Ара шаралдайн тамсяараа
    Аман дээрээ эбшуулээ
    Хорин гуули тарантас
    Хойто шарал тарьюулаа
  4. Хойто шаралдайн тамсяараа
    Хушуун дээрээ хэбпгуулээ
    При проведении молебна нужны: водка, чай, молоко, масло, табак, берёзовая палочка.

Призывания роду Шоно Записано от М.М. Бабушкина

1. Гэрээ арюулха

2. В чайник налить из бутылки водку 3 раза;

3. Из бутылки налить в блюдце; блюдце арюулха и абгайн арси дуhааха пеэшэн дээрэ (быть без шапки, мужчинам шапки снять).

Зула ехэ заяаша
Гал ехэ гуламта
Гурба улаан дули
Гуша улаан сусал
Гараан ехэ гарбали
Тураан ехэ тоонто
Уг удха
Мургэлэ эжэн
Солынь Шоно
Сохоб нэрынь...
Соог!

Долоон хушуу дурдаан
Дурлай ехэ абгай
Найман хушуу дурдаан
Нялхай ехэ абгай
Булигтаан газартань
Сергей ехэ ноён
Нэгэ тогоондо нэрэтэй абгай
Хоёр тогоондо хубитай абгай
Дам саашань хургэлдэгты
Дасин сашаань зосёолдогты
Мургэлэ эжэн
Солынь Шоно
Сохоб нэрынь...
Соог!

Утэгэ убгэд нютага хугшэд
Шонойн долоон шонуула юhэн

Утэгео ургэлдэжэ
Нютагаа харалдаашуул
Байраяа баяжуулаашуул
Сагаа ехээ барижа
Сасли ехээ ургаашуул
Хэжэ байгаан хэрэгтнай
Хэлэжэ байгаан хэлэнтнай
Дам саашань хургэлдэгты
Дасин саашань зосёолдогты
Соог!

Тэрэни саана
Михуулхайн хубуун Михаахан
Данеэн хубуун Умрэй
Пиилэйн хубуун Мурза
Мурзае хубуун Семен
Бабушкын хубуун Муу
Мууе хубуун Матвей
Дам саашань хургэлдэжэ
Дасин саашань зосёолдогты
Хэжэ байгаан хэрэгтнай
Хэлэжэ байгаан хэлэнтнай
Опое хубуун Ивантаяа, Банитаяа
Дуушэйн хубуун Бани, Баатартаяа
Далайн хубуун Данила, Ангаадай
Дархани хубуун Морхоон
Василиин хубуун Алтаа
Кузькиин хубуун Баяндай
Матвейн хубуун Михаала
Хэниитнай хэн гэхым
Алиниитнай алин гэхым
Бултаа хуртэгты
Мургэлэ эжэн
Солынь Шоно
Сохоб нэрынь...
Соог!

Угтаа

Из чайника в блюдце, надеть шапку, ремень (для мужчин).

Алтан шарга нарани туяагаар буугаан
Алма hарайн гэрэлээр буугаан
Даб гаан дайдын hулдээр
Дасид гаан далайн hулдээр

  1. Гурбан толгой булаг
    Гушан толгой Хаадай
    Амни хубуун Барлаг
    Суутайн басаган Нялхан тоодэй
    Хажин хайраараа байра хээ бэлэйт
    Хара далаярраа сэльдеэ хээ бэлэйт
    Долоо наhатайдаа донгодаан
    Арба наhатайдаа амалаан бэетнай.
    Мургэлэ эжэн
    Солынь Шоно
    Сохоб нэрынь

    Елэй ехэ сасли барина hараяаhайн сасли барина

    Бөө бухэйгөө одигон өөдэйгөө
    Айжа байжа амалнаб эшэжэ байжа нюурланаб

    hapa адли хасюун
    Наран адли найжа бологты.
    Хари газарта ябахадынь халха
    Хажуудынь хани бологты.
    Айха газартынь амин
    Эшэхэ газартынь нюур бологты.
    Эрхэйтэндэ булигтуулангой
    Ээмтэндэ гартуулангой
    Урдынь хараан
    Хойнынь бараан бологты
    Удаан холо яргал харуулыт
    Утын холо нaha заяагыт
    Хары мэйн байхада
    Хадын саагуур
    Боры мэйн байхада
    Боориин саагуур
    Унтааниинь хэруулжэ
    Мартааниинь hануулжа
    hалгайдань гар залгажа
    Хэлхэйдэнь хэлэ залгалдыт
    Орой дээрэнь харалдажа
    Оошо дээрэнь маналдажа
    Мангад дээрэ ябахадань
    Мартаагой
    Ород дээрэ ябахадань
    Орсёогой.

    Хулынь дурөөдэ хургэжэ
    Гарынь ганзагада хургэлдыт
    hургаарта сэсэн болгожо
    Хабшаата мэргэн болголдыт

    Мургааниимни мун бухэлёор
    Хаяанимни хам бухэлёор гэнэ
    Алтан тагшын амуур дээгуур
    Мунгэн тагшын муhэг дээгуур
    Дурдалгандым дуулажа
    Дуhаалгандым хуртэгты гэнэ
    Соог!

  2. Ханилсаан ханилшни
    Ханилаан нухэршни
    Суутайн басаган Нялхан төөдэй
    Эбтнай нэгэн бэлэй
    Субаргатнай хамта бэлэй
    Мургэлэ эжэн
    Солынь Шоно
    Сохоб нэрынь...
    Елэй ехэ сасли барина
    hараяа hайн сасли барина
    hapa адли хасюун
    Наран адли найжа болхааг гэнэ…
  3. Тэндир ехэ тэлеэтэниинь
    Огторго ехэ урматниинь
    Хухэ торгон хунжэлтэн
    Ногоон торгон дэбтхэртэн.
    Мургэлэ эжэн
    Соло дээрэ Шоно
    Сохоб нэрынь…
    Елэй ехэ сасли барина
    hараяа hайн сасли барина…
  4. Буудалаар буугаан
    Бурхаар тогтаан
    Шэрэмхэн, Шэрэмхэни хубуун Буян
    төөбэй
    Хара хушуун hуудалшни
    Хара далай сэльдеэшни
    Мургэлэ эжэн
    Солынь Шоно
    Сохоб нэрынь...
    Елэй ехэ сасли барина
    hараяа hайн сасли барина
    hapa адли hасюун
    Наран адли найжа болхааг гэнэ...
  5. Хара хушуун hуудалшни
    Хара далай сэльдеэшни
    Галсайн басаган Наймалжан төөдэй
    Мургэлэ эжэн
    Солынь Шоно
    Сохоб нэрынь...
    Ханилсаан ханилшни
    Ханилаан нухэршни
    Хатхайн хубуун Халта
    Мургэлэ эжэн
    Солынь Шоно
    Сохоб нэрынь...
  6. Ундэр Бадаахай hуудалшни
    Ургэн Галуута сэльдеэшни
    Муудайн басаган Голоодой төөдэй
    Мулсяан hайхан газаршни
    Алгуйн арбанда
    Мургаан hайхан газаршни
    Шонойн долоондо
    Шонуула юhэндэ
    Ара дуурэн залаатан бэлэйт
    Адха дуурэн ёдоотон бэлэйт
    Мургэлэ эжэн
    Солынь Шоно
    Сохоб нэрынь...
     
    1. Ханилсаан ханилшни
      Ханилаан нухэршни
      Бууралдайн хубуун Халбашха
      Эбтнай нэгэн бэлэй
      Субаргатнай хамта бэлэй
      Ундэр добуун hуудал
      Ургэн Хэрэйлдэй сэльдеэ
      Мургэлэ эжэн
      Солынь Шоно
      Сохоб нэрынь...
    2. Тэндир ехэ тэлеэтниинь
      Огторго ехэ урматниинь
      Хухэ торгон хунжэлтэн
      Ногоон торгон дэбтхэртэн
      Мургэлэ эжэн
      Солынь Шоно
      Сохоб нэрынь...
    3. Гаргаан хоёр уришни
      Шэшуудхэ Сэбэг хоёр
      Мургэлэ эжэн
      Солынь Шоно
      Сохоб нэрынь...
      Елэй ехэ сасли барина
      hараяа hайн сасли барина
  7. Ундэр Бадаахай hуудалшни
    Ургэн Галуута сэльдеэшни
    Уртууе хубуун Тэжээбэр
    Мургэлэ эжэн
    Солынь Шоно
    Сохоб нэрынь...
    Елэй ехэ сасли барина
    hараяа hайн сасли барина
    hapa адли hасюун
    Наран адли найжа болхааг гэнэ.
  8. Ундэр Шэрээтэ hуудал
    Ургэн Калпина сэльдеэ
    Софрони хубуун Дорпой
    Мургэлэ эжэн
    Сол дээрээ Шоно
    Сохоб нэрынь...
    Елэй ехэ сасли барина
    hараяа hайн сасли барина
    Ханилаан ханилтаяа
    Ханилаан нухэртэёо хуртэгты
  9. Буудалаар буугаан
    Бурхаар тогтаан
    Ундэр элуутэ байдалшни
    Ургэн зоhо сэльдеэшни
    Элуутын эжэн
    Унагай ехэ Баатар
    Гахай ехэ багша
    Удэшэжэ табижа
    Угтажа абадаг ёhошни
    Мургэлэ эжэн
    Сол дээрээ Шоно
    Сохоб нэрынь...
    hapa адли hасюун
    Наран адли найжа болхааг гэнэ
  10. Намтар нюрган hуудалшни
    Ниран 3oho сэльдеэшни
    Баруун Худараа багшалжа
    Зуун Худараа зубшөөлдаан
    Соотиин хубуун Тэсхэ
    Мургэлэ эжэн
    Сол дээрээ Шоно
    Сохоб нэрынь...
    Елэй ехэ сасли барина
    hараяа hайн сасли барина
  11. Хада дорси хангалнууд
    Модон дорси монголнууд
    hайн хаани хамаргаанда
    Богдо хаани бутаргаанда
    Шулхойтэйе хун болголдаан
    Шурмуутэйе мал болголдаан бурхад
    Шара торгон хубсуутан
    Шара тоhон эдеэтэн
    Хойто монгол
    Зуун монгол
    Баруун монгол
    Урда монгол
    Мургэлэ эжэн
    Сол дээрээ Шоно
    Сохоб нэрынь...
    Елэй ехэ сасли барина
    hараяа hайн сасли барина
  12. Губерниин эжэн
    Гун сагаан ноён
    Ундэр город hуудалшни
    Ургэн Сэлэнгэ сэльдеэшни
    Базара эжэн
    Баян сагаан ноён
    Ундэр город hуудалшни
    Ургэн Удэ сэльдеэшни
    Энэ дайдаяа эжэлаашан
    Хан дайдаяа хараашан
    Мэдээгуй мэлгэр
    Ойлгоогуй олгор байнабди
    Аягаан алдуурагой
    Тагшаан таhарагой хуртэгты
    Мургэлэ эжэн
    Сол дээрээ Шоно
    Сохоб нэрынь...
    Елэй ехэ сасли барина
    hараяа hайн сасли барина
    hapa адли hасюун
    Наран адли найжа болхааг гэнэ
  13. Утэгэ убгэд нютага хугшэд (после имени каждого наливать из чайника в блюдце)
  14. Из чайника все вылить в блюдце, дуhааха угтаа, убгэдтөө и всем пить начиная с шамана и последний hабалха
  15. Шабараа ууха (первую рюмку пьет сам шаман — дуhаагаад)

  1. Дуртэйт - хомут
  2. hартабашатай - украшение в носу
  3. Ходонсо - река
  4. Мухар-название местности
  5. Орголи - место посвящения в шаманы
  6. Шоро - палка для перемешивания частей тела
  7. Худайн гол - это довольно обширная долина, которую называют «алтан тоонто»
  8. Последние строки можно употреблять и при призываниях других родов
  9. Тарса - тараса (местность)
  10. Зартуу-щепка
  11. Зухли-шкура трехлетнего коня, используемая при молебнах этим божествам
  12. Минаа-бич
Источник: 
Бабушкин С.М. Страницы этнографии [Глава 1] // Этнокультурные традиции и современное состояние кударинских бурят: материалы к национально-региональному компоненту образования / С.М. Бабушкин; Федер. агентство по образованию, Бурят. гос. ун-т. – Улан-Удэ: Изд-во БГУ, 2007. – С. 274-304.

Who's new

  • sadmin
  • wizard2012